Wat is het?
Catch-22 is een begrip afkomstig van de roman ‘Catch-22’ uit 1961 geschreven door de Amerikaan Joseph Heller. Hierin beschrijft de auteur zijn tijd als piloot in WOII. Het boek is prachtig vanwege zijn absurditeit. De absurditeit komt bijvoorbeeld terug in de regels waar de piloten mee te maken hebben en die de wens betreffen van iedere verstandige piloot om de dienst te verlaten.
Een regel houdt in dat dit mogelijk is: ieder die niet goed bij zijn verstand is, mag naar huis. Daartegenover staat de volgende regel, de eigenlijke “Catch-22” regel: iedereen die naar huis wil, is blijkbaar erg verstandig en komt dus niet in aanmerking voor ontslag uit de dienst.
De eerste regel ‘dat als je verstandig bent de dienst zou moeten verlaten’ is volstrekt tegenstrijdig met de regel 22 ‘dat je de dienst alleen kan verlaten wanneer je niet bij je verstand bent’. Wat later kenmerkend is geworden voor een typische catch 22-situatie is dat er tegelijkertijd twee acties dienen te worden verwezenlijkt die wederzijds afhankelijk zijn van elkaar: de een moet als eerste gerealiseerd zijn wil de ander succesvol zijn en omgekeerd. Een ander typisch kenmerk is dat een catch 22 situatie wordt veroorzaakt door bepaalde ongeschreven omgangsregels en procedures. Deze doorgaans onzichtbare omgangsegels, bepalen vaak, evenzo onbewust het gedrag van mensen die deel uit maken van de catch 22 situatie.
In een in 2015 gepubliceerd artikel in The Management of Inquiry wordt ingegaan op wat het betekent om in een catch 22 situatie te verkeren en hoe daarmee om te gaan.
Dit artikel is hieronder te donwloaden door te klikken op de url:
Van Nistelrooij & De Caluwe (2015)
Een voorbeeld van een catch 22 door Chris Argyris: fancy footwork, bypass en cover-up
Op basis van zijn jarenlange ervaring als begeleider van managementteams beschrijft Chris Argyris (1990, p.25) een soortgelijk fenomeen als hij het heeft over ‘fancy footwork’. Ook hier gaat het over routinematig een vaak ook onbewust gedrag welk deel uit maakt van wat Argyris benoemt als ‘fabric of everyday life’. Een van de typische kenmerken is dat het gedrag dat mensen vertonen door henzelf gezien wordt als logisch, rationeel, realistisch en effectief, maar wat in feite gedrag is gebaseerd op verkeerde aannames, ontoereikende mentale modellen en irrelevante overtuigingen. Typerend voor catch 22 situaties in de praktijk van de managers was volgens Argyris dat zij situaties waarin zij voorzagen geconfronteerd te worden met een situatie die zij privé als bedreigend of beangstigend ervaren of voorzagen gezichtsverlies te lijden gaan negeren en zichzelf er om heen organiseren. Argyris heeft het in dit verband over ‘bypass en cover-up’. En wanneer maar genoeg mensen deze reactie van de manager op deze situatie accepteren en overnemen blijkt het al snel ‘normaal’ gedrag te worden en op termijn zelfs als ‘norm’ te gelden hoe wij met deze situaties omgaan. De catch 22 is natuurlijk dat we in dergelijke situatie meemaken dat mensen worden geconditioneerd om ‘foute’ dingen te negeren of niet goed uit te voeren dat nogal eens indruist tegen hun aard om dingen op te lossen en de dingen wel goed uit te voeren. Dit levert voor een buitenstaander niet alleen duidelijk zichtbare tegenstrijdigheden op in het gedrag van deze mensen maar ook makkelijk te registreren onderhuidse spanningen. Je hoort dan vaak uitspraken als: “Het klopt niet wat we hier doen, maar ik kan er niet de vinger opgelegd krijgen.” De reden daarvoor is dat wat er niet schijnt te kloppen niet logisch is en lastig is uit te leggen. Het is dan ook voor de mensen zelf vaak een gevoel, iets intuïtiefs: “het is er, want we hebben er last van, maar ik zou niet weten wat het is!”
De catch 22 van de Griekse economie
De gemiddelde Griek zal het niet snel toegeven maar zal waarschijnlijk ook een dergelijk gevoel krijgen als hij of zij terug kijkt naar de eigen Griekse samenleving van een paar jaar terug. Deze werd en wordt nog steeds gedomineerd door cliëntisme of rousfeti, zoals de Grieken het zelf noemen. In Griekenland is de staat een machine die banen en andere gunsten uitdeelt. Het algemeen belang van de gehele samenleving komt op de tweede plaats. Het cliëntisme heeft Griekenland volgens bepaalde economische bronnen in het verleden veel schade toegebracht. De opgeblazen ambtenarij is niet alleen veel te duur, maar zou ook het ondernemersklimaat ondermijnen, en het zou bovendien ineffectief zijn. Burgers en bedrijven worden van het kastje naar de muur gestuurd: een ondoorzichtige bureaucratie geeft politici de kans om te interveniëren ten gunste van hun klanten, doorgaans partijpot spekkers en bevoorrechte kiezers. Een systeem waarvan – door de vele Europese subsidies en de invoering van de euro – ook de gewone Grieken jarenlang van hebben kunnen profiteren. Toren hoge werkeloosheid (20 procent van de bevolking was toen werkloos) en elke werkzame Griek was in 2012 verplicht om 20 procent van het maandsalaris loon in te leveren. De politieke partijen gaven aan dat ze (wij) tegen corrupte politici (zij) zijn, maar van een kritische (zelf)reflectie is in de nationale media was nauwelijks iets te merken. De verkiezingen toonden aan dat de kiezer op de traditionele partijen had gestemd die het cliëntisme jarenlang ongemoeid lieten en de bijbehorende corruptie juist bevorderden. Helaas gingen veel jonge, goed opgeleide Grieken naar het buitenland omdat ze door deze situatie geen toekomst zien in eigen land. De echte verandering zal dan ook wel een generatie op zich laten wachten. Een typisch voorbeeld van een Catch 22-situatie: om het cliëntisme te doorbreken is economische ontwikkeling nodig, maar zolang het cliëntisme regeert, zal de economie zich niet ontwikkelen.
De catch 22 van het Nederlands voetbalelftal tijdens het EK 2012
De kranten stonden in 2012 tijdens en na afloop van het EK 2012 vol over botsende ego’s, onderlinge irritaties, jaloezie, en onherstelbare breuken binnen het falende Nederlandse voetbalelftal. Na het redelijk succesvolle verlopen WK van twee jaar daarvoor, had het te maken met een hoog verwachtingspatroon en de neiging tot zelfoverschatting. Wat ingrediënten zijn gebleken voor interne onvrede toen het als vanzelfsprekende beschouwde aansprekende resultaat uitbleef – en dat al direct na de eerste wedstrijd. In de diverse (internationale) media uitingen in die tijd werd door de voetbalmiljonairs in toenemende mate op elkaar gemopperd, werden de onderlinge verschillen uitvergroot. Gefrustreerde vedetten, in de Daily Telegraph (17 juni 2012) spraken ze van “Dutch Diva’s – verstarde onderlinge relaties en een gezagscrisis: goede spelers; maar geen team”. Daarbij viel mij op dat de ene voetballer in een interview aangeeft “ik praat voor mezelf en kan in de spiegel kijken en zeggen dat ik er alles aan heb gedaan; we hebben echter als collectief gefaald”. En dat een ander aangeeft “Gefaald hebben we met zijn allen” en dezelfde zin eindigt met “ik denk altijd aan de ploeg . Ik denk in het belang van het elftal!” En het meest frappante wat helaas niet door de interviewende journalist werd opgepikt is dat deze zelfde voetballer eerder in het interview had aangegeven het niet eens te zijn met de wijziging van de opstelling en letterlijk “niet van plan is om achter een ‘back’ aan te hollen”. Kennelijk ontbeert het deze speler aan kritische (zelf) reflectie: de perceptie van het eigen gedrag komt ogenschijnlijk niet overeen met wat hij feitelijk doet. Iets wat we als kijker al lang hadden geconstateerd ‘onze’ voetballers hadden op het veld niets voor elkaar over, er vielen gaten tussen de linies die niemand (voor de ander) wilde dichten. Een typisch voorbeeld van een catch 22 situatie: om het team als geheel beter te laten presteren is meer individuele inzet nodig, maar zolang de meeste individuen van zichzelf denken dat ze zich al meer dan genoeg inzetten zonder dat ze dit ook feitelijk doen, zal het team niet beter presteren. En wat het feitelijk nog erger maakt is dat ze dit zelf kennelijk niet eens weten, wat ook iets zegt over de rol en effectiviteit van het begeleidende team, in het bijzonder de bondscoach.